İş sözleşmesi yapma ehliyeti: Genel kurallara göre, yaş küçüklüğü, akıl hastalığı veya akıl zayıflığı, sarhoşluk vb. nedenlerden biriyle makul surette hareket etmek iktidarından yoksun olmayan yani iyi ile kötüyü birbirinden ayırt etme yeteneğine sahip on sekiz yaşını tamamlamış (reşit) herkes iş sözleşmesi yapabilir. Ayırt etme gücüne sahip küçükler, kanuni temsilcilerinin izin veya onayı ile iş sözleşmesi yapabilir. Bununla birlikte, eğer küçük, ana-babasının rızası ile aile dışında yaşıyor veya bir sanatla uğraşıyorsa, ayrıca izin almadan da iş sözleşmesi yapabilir.
İş sözleşmesi serbestisi ve sınırları: İş sözleşmesinde taraflara sözleşme serbestisi tanınmıştır. Sözleşme serbestisi yapma, sözleşmenin içeriğini ve şeklini diledikleri gibi belirleyebilme ve sözleşmeyi sona erdirebilme serbestisini ifade eder.
Bununla birlikte sözleşme serbestisi ilkesi, iş hukukunun işçiyi koruma özelliği nedeniyle birtakım sınırlamalara da tabi tutulmuştur. Bu sınırlamalar, sözleşme yapma yükümlülüğü ve yasakları şeklinde karşımıza çıkar.
Örneğin, hukukumuza göre, on beş yaşını doldurmamış olan çocukların çalıştırılması yasaktır. Bir başka ifadeyle, en az çalışma yaşı, on beş yaşın doldurulmasıdır. Ancak, on dört yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Yine, bar, kabare, dans salonları, kahve gazino ve hamam gibi yerlerde, on sekiz yaşından küçük çocukların çalıştırılması yasaktır. Maden ocağı ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altı ve su altında yapılan işlerde on sekiz yaşından küçük erkek çocuklar çalıştırılamaz. Ağır ve tehlikeli işlerde de en az çalışma yaşı kural olarak on sekizdir.
Kadın işçiler için de koruyucu düzenlemeler mevcuttur. Örneğin, yeraltı ve sualtındaki işlerde her yaştaki kadın işçi çalıştırılamaz. Yine, gece dönemi, hamilelik ve emzirme dönemine ilişkin de çalıştırma yasakları söz konusudur.
Sözleşme yapma mecburiyeti olarak öngörülen düzenlemelerin başında da engelli ve eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğü gelmektedir. Buna göre, en az elli işçi çalıştıran özel sektör işvereninin % 3 engelli, kamu işyerlerinde de % 4 engelli ve % 2 oranında eski hükümlü, istihdam edilmesi kanuni yükümlülüktür.
Yine, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununa göre de, iş sağlığı ve güvenliği için belirli nitelikteki işçileri çalıştırma yükümlülüğü de söz konusudur. Gerçekten İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri üst başlığını taşıyan 6331 sayılı Kanun m.6’ya göre, “(1) Mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işveren;
a) Çalışanları arasından iş güvenliği uzmanı, iş yeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir. Çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak yerine getirebilir. Ancak belirlenen niteliklere ve gerekli belgeye sahip olması hâlinde, tehlike sınıfı ve çalışan sayısı dikkate alınarak, bu hizmetin yerine getirilmesini kendisi üstlenebilir.
b) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşların görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar.
c) İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerini yürütenler arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlar.
ç) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşlar tarafından iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuata uygun olan ve yazılı olarak bildirilen tedbirleri yerine getirir.
d) Çalışanların sağlık ve güvenliğini etkilediği bilinen veya etkilemesi muhtemel konular hakkında; görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşları, başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanları ve bunların işverenlerini bilgilendirir…”. Buna göre işveren iş yeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı ile diğer sağlık personeli istihdam etmek durumundadır. Kanun, işverenin bu hizmetleri yürütmek üzere eleman istihdam etmesi yanında, bunu başka bir kuruluştan hizmet satın alınması şeklinde yürütülebilmesine de izin vermiştir.
